Ч.ЗОТОЛ

Сэтгүүлч, зохиолч Б.Наминчимэдийг “Ярилцах цаг”-ийн зочноор урилаа.

- Өмнөд монголчууд хэл бичгээ хаалгачихвал дагаад бид ч бас олон зүйлээ алдах аюулын ирмэгт очих нь. Гэтэл иргэд бухимдахаас хэтрэхгүй, Монголын төр  дуугарахгүй байна. Эх хэлээ эрхэмлэж,  бичиг  соёлоо дээдэлдэг соён гэгээрүүлэгчид та бүхэн маань ямар бодол санаатай  байгаа бол?

- Үндэстэн орших гол тулгуур нь хэл соёл. Өмнөд Монголын ерөнхий боловсролын сургуульд  багаас нь төрөлх хэлээр нь биш, хятад хэлээр хичээл орно гэдэг нь маш хүчтэй, хурдтай хятадчилна гэсэн үг. Орших тулгуургүй болбол Өмнөд монголчууд хятад хэмээх их далайд улам хурдацтай уусаж, живж, байхгүй болно. Энэ аюулыг мэдрээд буй тулдаа л өмнөд монголчууд маань хөгшин хөвөөгүй  эрс тэмцээд эхэлжээ. Тэдний хувьд өөрийн  орон зайдаа өөрийнхөөрөө орших сүүлчийн тулгуур нь хэл соёл нь учир аргагүй.

Өнөөдөр Монгол Улсын монголчууд биднээс хувь илүүгээр монгол хэл, өв  соёлоо хадгалах гэж чармайж, хичээдэг нь Өмнөд монголчууд. Тэд хэзээ хятадчилагдаж дуусна, тэр цагт Монгол гэх том соёлын далайд цутгах нэгэн ундарга ихт гол мөрөн бүрмөсөн ширгэнэ гэсэн үг. Бас Монгол Улс их гүрний их санаархалтай шууд нүүр тулна гэсэн үг. Бидний хувьд аль аль нь хүсэх зүйл биш ээ.

- Та “Их гүрний их санаархалтай шууд нүүр тулна” гэсэн үгээ тодруулахгүй юу?

- Түүхэн гашуун хувь заяагаар Өмнөд монголчууд маань монголчууд биднийхээ халхавч  бамбайн үүргийг гүйцэтгэх болсон. Юунаас халхлах, хамгаалах вэ гэхээр хятад гэдэг хүн үерээс, хятад суурин соёлоос, газар нутгийн, эд баялгийн шуналаас хамгаалах амьд халхавч  бамбай юм. Тэд байгаа тулдаа өнөөдрийн манай тусгаар тогтнол бат бөх байгаа хэрэг. Ер нь өмнөд болон хойно байх монголчууд маань хоёр их гүрний түрэлтээс халхлах амьд халхавч  болж байдаг.

Энэ тийм амар хэрэг явдал биш. Ямар их өртөг золиос, үнэ цэнээр биднийг  халхалж, хамгаалж  байдгийг тэр бүр бид мэддэггүй, мэдэрдэггүйд л энэ цагийнхны эмгэнэл бий. Аажимдаа түүхэн даажигнал, тохуурхал бүү болчихоосой билээ. Тийм болгохгүйн тулд өнөөдөр бид жаахан ч болов сэхэж сэхээрэх юмсан.

Өмнөд монголчуудынхаа дарлагдаж, хавчигдаж, хятад гэдэг хүн далай дотор живчихгүйн тулд өдөр бүр шүд зуун тэсэх гашуун хүнд хэцүү тавилан нь бидний буюу Монгол Улсын тусгаар тогтнол гэгч ямар үнэ цэнэтэй болохыг бидэнд байнга сануулж байдаг. Хэт явцуу жалганы эрх ашгийг зулай дээрээ өргөж, хувиа бодож, довоо шарлуулж, өвөр зууртаа тэмцэлдсэн тэмцэл Дундад зууны үеэс эрчээ авсаар эцэст нь Их Монгол маань тав хуваагдсан. Түүний үр дүн нь өнөөдрийн энэ мэт гашуун тавилан.

- Үүний хажуугаар Өмнөд Монголд өрнөж буй үйл явдал зөвхөн Хятадын дотоод асуудал, бид оролцох нь бүдүүлэг мунхаг явдал гэж сурталчилж байгаа хүмүүс бидний дунд байх юм?

- Үндэстэн хийгээд  тусгаар улсын хооронд багагүй ялгаа зөрүү бий шүү. Бид Хятад гэдэг тусгаар улсын хил хязгаар, бүрэн бүтэн байдлын талаар огтоос яриагүй. Харин Хятад улс дотор оршиж буй монгол хэл соёлын бүрэн бүтэн байдлын талаар ярьж байгаа. Энэ хоёрын ялгаа заагийг олж харахгүй байна гэдэг нэг бол гэнэн тэнэгрэл, эсвэл санаатай үйлдэл. Монгол хэл, өв соёлтой холбоотой ямар ч асуудал хил хязгаараас үл хамааран монгол үндэстний хувь заяатай хамаатай.

Нөгөө талаар, Хятад дахь монгол соёлын өвийг хамгаалах нь Хятадын төрийн ч үүрэг бас мөн юм, уг нь. Тэр бүү хэл соёлт хүн төрөлхтний ч үүрэг.

ЮНЕСКО ч анхаарах ёстой байх. Монгол төдийгүй Төвд, Уйгур зэрэг бусад үндэстнийхээ хэл соёлыг хамгаалж,  хадгалж чадах хэрээр Хятадыг их гүрний чинээтэй болгоно. Тэмцэж буй хүмүүс энэ өнцгөөс нь ярьж, хэлж, бичиж байгаа гэдэгт итгэлтэй байна. Түүнээс биш Хятадаас Өмнөд Монголыг тусгаарлах, хил хязгаарын маргаан үүсгэх зэрэг Хятадын бүрэн бүтэн байдлын эсрэг зүйл огт яриагүй. Тэгээд ч нүүдэл соёлын голомт болсон монгол хэл,  соёл нь хүн төрөлхтний соёлын ч, түүхийн ч нэн чухал үнэт өв болж байдаг. Монгол судлалын төвүүд дэлхийн олон оронд, олон их сургуульд бий.

- Хүүхдийг багаас нь орос, хятад, англи хэлний цэцэрлэг сургуулиар бэлдэх асуудал манайд түгээмэл. Гадагшаа тэмүүлсэн,  гадны соёлыг шохоорхож  өөрийн орноо дорд үзсэн залуус олширч байгаа нь нууц биш. Ирээдүйг та юу гэж төсөөлдөг вэ?

- Гайхмаар нь бид үр хүүхдээ хар багаас нь гадаад хэлээр угжиж өсгөхөө хамгийн сайхан боловсрол гэж үздэгт байна. Хүн ямар хэлийг илүү сайн эзэмшинэ, тэр хэлнийхээ соёлыг илүү таашаах хандлагатай, сэтгэлгээтэй болдог нь жам. Бага боловсролыг уг нь төрөлх хэлээр нь олгож байх учиртай. Харамсалтай нь төргүй юм шиг болчихсон энэ цагт ашгийн төлөө юу ч хийж болж байгаа. Төр түүнд хяналт, хязгаарлалт тавьж чадахгүй байна. Монгол эх орондоо байгаа монгол хүүхдүүдээ харьжуулах бодлого эрчимтэй явж байгааг эмгэнэл гэхээс өөр юу гэх вэ. 

Монгол хэлээрээ ярьж, бичиж чаддаггүй, ярьсан ч харийн хэлээр ярьж буй мэт ээрч муурдаг, монгол үгийн сан нь хэдхэн зуу дотор эргэлддэг залуу үеийнхэн олширвол Оюутолгойг алдахтай адилгүй том хохирол дагуулна.

- Та хүүхдүүдээ багаас нь гадаад хэл сургахыг “Оюутолгойг алдахаас илүү” гэж зүйрлэлээ. Яагаад тэр вэ.  Харин ч унаган гадаад хэлтэй болж, дэлхий нийттэй эн тэнцүү харилцаж, дэлхийн боловсролтой болж, дэлхийтэй хөл нийлүүлэн явахад давуу боломж бий болж байгаа юм биш үү гэж хэн нэгэн асуух байх. Ер нь ч ингэж асуух, эргэлзэх хүмүүс цөөнгүй. Та тэдэнд хандаж юу хэлэх вэ?

- Бид нэг л зүйлийг огт анзаардаггүй. Тэр нь өнөөдөр дэлхий нийтийг нөмрөөд буй даяаршлаас улбаатай иргэншлүүдийн мөргөлдөөн, дайн юм. Энэ соёл иргэншил хоорондын дайны хамгийн эмзэг халуун цэг, гал дүрэлзсэн улаан фронт дээр бид зогсож байгаа. Ингэж хэлэх хэд хэдэн ноцтой шалтгаан бий.

Нэгдүгээрт, нүүдэлчдийн сүүлчийн голомтынхоо хувьд, бас хэт цөөнхөд өвлөгдөж байдагтаа манай хэл соёлын өв нь нэн эмзэг юм. Өөрөөр хэлбэл,  нэн тэнцвэргүй болчихсон суурин иргэншил, нүүдэл иргэншил хоёрын заагт оршиж байна, бид. Хоёрдугаарт, Өрнө, Дорно гэсэн соёлын хоёр том ай савын хил хязгаарт оршдог. Гуравдугаарт,  дэлхий ертөнцөд шинээр бий болсон Орос, Хятад, Америк гэсэн геостратегийн гурван тулгуурын эрх ашгийн огтлолцолд байдгынхаа хувьд. Ийм халуун цэг дээр байгаа учраас л Монгол өөрийн мөн чанараараа бат оршиж байх ёстой юм. Өчүүхэн хэлтийвэл аль ч талд автах, залгигдах, уусах аюул бий. Тэгэхээр Оюутолгойг алдах нь хэдэн үеийнхний идэх хоол хорогдож буй хэрэг. Харин монгол хэл соёлоо алдвал тэр идэх хоол нь байгаад ч идэж хэрэглэх эзэн нь бид биш болно гэсэн үг. Тиймээс л илүү ноцтой, аюултай болно. Магадгүй, Оюутолгойгоо алдсан нь монгол сэтгэлгээгүй, Монголоо гэх сэтгэлгүй хүмүүсийн үйлдэл ч байх. Эзэн эрхтэй байхын тулд эхлээд эзэн хүний ухамсар, үүрэг хариуцлага байх учиртай. Түүнийг чинь өв соёл л бий болгодог.

Ер нь том талбайд харвал Хятадад монгол хэл, бичигтэй холбоотой өрнөж буй үйл явдал нь чухам тэрхүү иргэншлүүдийн хооронд өрнөж буй дайны л нэг явц.

- Иргэншил хоорондын дайны үйл явц ид өрнөж байгаа энэ үед монголчууд бид дотооддоо хэл бичгийн талаар төрийн бодлогоос эхлээд асуудалтай байх юм. “Кембрижийн боловсролыг нутагшуулна”  гэж хэдэн жил ярьсан. Өнөөдөр дахиад ярьж байна. Тэр ч байтугай УИХ-д лобби бүлэг хүртэл байгуулагдлаа. Кембриж манай хүүхэд залууст ямар ач холбогдолтой,  үр өгөөжтэй  юм бол оо?

- Үндсэн хууль, Боловсролын тухай хууль, Монгол хэлний тухай хууль, Хэлний талаар төрөөс баримтлах бодлого гэх мэт хууль тогтоомжууд бол хангалттай бий. Гэвч зөрчилтэй, эргэлзээтэй, яаж ч тайлбарлаж болох зүйл заалтууд тэдгээрт байдаг.

Хэлний тухай хуулийн 6.1.2-т  төрөөс олгосон зөвшөөрлийн дагуу гадаад хэлээр сургалт явуулдаг байгууллагаас бусад бүх шатны боловсролын байгууллагын сургалт монгол хэлээр явахыг заасан. Гэтэл хувийн цэцэрлэг, дунд сургуулиуд гадаад хэлээр сургалт явуулдаг нь хууль зөрчөөд байна уу, эсвэл хуулийн дагуу юу гэсэн асуулт гарч байгаа биз.  Дээрх хуулийн “Төрөөс олгосон зөвшөөрлийн дагуу гадаад хэлээр сургалт явуулдаг байгууллага” гэсэн заалт өнөөдрийн ийм яриа гаргах үндэс болоод байна гэж би хардаад байгаа. Нарийвчилж, тодорхойлж заагаагүйгээс хувийн сургууль, цэцэрлэгүүд гадаад хэлээр сургалт явуулах боломжийг тавьж өгөөд байна.

Нөгөө талаар,  Боловсролын тухай хуулийн 4.1-д Монгол Улсын боловсролын зорилгыг тодорхойлохдоо үндэсний онцлогийг  ор тас орхигдуулсан байдаг. Уг нь Монгол Улсын боловсролын зорилго нь юуны өмнө монгол хүнээ бүтээх асуудал юм. Энэ мэт хууль эрхзүйн хийтэй, бодлого сул, тодорхойгүй байдал их. Зүйрлүүлж хэлбэл иргэншлүүдийн энэ том дайны талбарт бид илд ч үгүй, сум ч үгүй, бүр дайн болж буйг мэдэх ч үгүй байдгаараа баясчихсан гүйж буйтай адил.

Гэтэл ийм нөхцөлд Кембрижийн хөтөлбөрийг улам эрчимжүүлэх тухай яриад эхэлж буй нь тэмээн дээр ямааны гарз гэдэг шиг юм болж байна. Энэ хөтөлбөрт монгол хүнийг бүтээх тухай ямар ч агуулга байхгүй. Глобалчлагдсан хүн л бүтээгдэнэ. Нутагшуулна гэдгээ монгол онцлогтой болгох гэж тайлбарладаг. Гэвч онцлогтой болгосон нь үгүй. Угаасаа тийм боломж ч үгүй, нягт хөтөлбөр. Ялангуяа энэ хөтөлбөрийн түүх, нийгэм, соёл, хэлний талын хичээлийн хөтөлбөрүүдийг дэлгээд харах юм бол тун тодорхой ойлгогдоно. Хоёрдугаарт, угаасаа энэ хөтөлбөрийг манай Ерөнхий боловсролын сургуулийн  системд нэвтрүүлэхэд төсвийн ч, эцэг эхчүүдийн ч санхүүд нүсэр хүнд тусна. Гуравдугаарт,  тэртэй тэргүй нийгмийн ялгарал гаарч буй энэ цаг үед энэ хөтөлбөр нь энэ ялгарал дээр улам давс нэмнэ. 

- Кембрижийн хөтөлбөрт гэхдээ сайн тал бас бий дээ?

-Энэ хөтөлбөрт авах сайн зүйлс мэдээж их. Гэхдээ шууд хуулж л болохгүй. Бид гаднаас хуулснаар сайн сайхан болдог бол хэдийнэ хөгжчих байлаа. Энэ 30 жилд мөн ч ихийг хууллаа. Ингэхэд шалгалтанд хуулсан хүүхэд сайн дүн авах ч харин ажил амьдрал дээр тэр бүр сайн байж чаддаггүй. Энэ чинь жам. Хуулах биш, өөрсдийн нөөц боломжоо шавхаж, мөн чанараа тодруулан гаргаж байж л  баттай хөгжлийг эхлүүлнэ  гэдэг улам бүр тодорхой болж байна. Монгол монголоороо оршиж байж л эрүүл зөв хөгжинө гэсэн үг. Энэ ганц монголтой ч хамаатай зүйл биш, бүх улс үндэстний тухайд хамаатай. Үүнийг өнөөгийн хөгжлийн стратеги судлаачид хэлээд эхэлсэн шүү дээ.

- Олон нийтийн сүлжээгээр “Монгол хэлийг аугаа баялаг англи хэлтэй яаж харьцуулах вэ дээ” гэсэн утга бүхий нэгэн сэтгэгдлийн талаар нэлээд маргаан өрнөж байх шиг байна. Та энэ талаар юу хэлэх вэ?

- Өнөөх харьжсан сэтгэлгээний тод жишээ байна, наадах чинь. Хүн мэдэхгүй юмныхаа дайсан гэдэг дээ. Үндэстэн бүхний ахуй, соёлын онцлогоос үүдэн хэлний давуу болон сул талууд ялгарч байдаг. Англи хэлээр хялбархаан атлаа уран нарийн илэрхийлэх боломжтой зарим ухагдхуун монгол хэлээр хэцүү байх нь бий. Гэхдээ эсрэгээрээ монгол хэлээр маш уран тансаг, товч тодорхой илэрхийлж болдог олон олон ухагдахуун англи болон бусад хэлээр яаж ч хичээгээд буулгах боломжгүй шахам байна. Энэ чинь иргэншлүүдийн ялгаатай талыг харуулаад буйгаас биш монгол хэлний ядуугийнх биш юм шүү дээ. Харин ч монгол хэлэнд хэд хэдэн давуу тал байдаг.

- Тухайлбал, монгол хэл ямар ямар давуу талтай вэ?

- Монгол хэлэнд байгалийн элдэв үзэгдэл, дүрс байдал болоод ан амьтан, мал аж ахуйтай холбоотой хэл,  хэллэг нэн баялаг байдаг нь манай нүүдэл соёлынх нь онцлог юм. Малын бие анатомид байдаг “найман хай” гэдэг хэлц байдаг даа. Энэ чинь монголчууд малын бие анатомыг маш нарийн ялгаж нэрлэдэгтэй холбоотой. Тархи, нугас, чөмөг, нус-тай холбоотой нэг хошин яриа хүртэл байдаг.

Мөн бас нэг онцгой шинж  бол монгол хэл нь бэлгэдэлт хэл юм. “Монгол хүн амны бэлгээр, хятад хүн гарын бэлээр, төвд хүн шидээр” гэдэг дээ. Энэ үг монгол хүний бэлгэдэлт сэтгэлгээний онцлогийг илэрхийлж буй хэрэг. Бэлгэдэлт сэтгэлгээнийх нь онцлог хэлэнд нь тод илэрдэг. “Толгой” гэвэл нэг хэрэг, “тэргүүн” гэвэл нэлээд өөр нандин утга учиртай болоод явчихна. “Өгөх” гэвэл нэг л үйл, харин “өргөх”, “барих”, “хайрлах”, “хишиглэх”, “дээжлэх” гэх мэтээр өгөхтэй холбоотой илүү нарийн утгууд гарна.

Хүнсний хэрэгцээнд малаа алдаг. Гэхдээ бид “мал ална” гэдэггүй, “мал гаргана”, “мал төхөөрнө” гэх мэтээр. “Зүүн, баруун” гэвэл зүг чиг заана, харин “Өрнө, Дорно” гэвэл зүг чигээс халиад том орон зай, том агуулгыг хөндөнө. Энэ  мэт монгол хэлний баялаг онцлогийг дуудаж барамгүй. Энэ мэт баялаг сайхныг нь мэдэхгүй бол тэгээд англи хэл аугаа гээд суухаас өөр яахав.

- Хятадад өрнөж буй монгол хэл,  соёлтой холбоотой асуудал цаашид хэрхэн өрнөх бол. Та юу  гэж  бодож байна вэ.  Ер нь энэ үйл явдал бидэнд юуг хэлж, бас юуг сануулж байна вэ?

- Ямар нэгэн таамаглал надад алга. Юутай ч Хятадын төр нааштай шийдвэр гаргах болов уу гэж горьдож байгаа. Харин юуг хэлж, сануулж байна гэвэл их зүйл хэлээд байна.

Юуны өмнө Монгол төрд хэл, өв соёлынхоо талаар шийдэмгий, тууштай бодлого үгүйлэгдэж байгааг тодруулж өгч байна. Мөн улс орон маань хүчгүй сул дорой байгааг ч, эдийн засгийн хувьд өмнөд хөршөөсөө 91 хувийн хараат буюу далд колонийн эдийн засагтай байгааг сануулж байна. Тэр байтугай улс төрийн хувьд ч хараат байна. Социализмын  үед Москвад найтаахад Монголд ханиад хүртдэг байсан бол одоо Бээжинд найтаахад Монголд хатгаа авдаг болчихсон. 30 жил ардчилал, чөлөөт зах зээл ярьж, ултай бодлогогүй хөөрч давхиад үр дүн нь энэ. Хэрвээ улс орон маань хүчирхэг хөгжингүй байсансан бол Хятадад болж буй энэ үйл явдлын талаар “Тэдний дотоод асуудал” гэх мэтийн тулга тойрсон жалганы  юм ярьсгээд дуугүй гүлдийцгээж суухгүй л байсан.

Монголчууд бид ч бас цагтаа супер их гүрэнг бүтээж явсан, том амбийцтай ард түмэн. Тэр амбийц өнөө ч бидний цээжинд уугиж байдаг.

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин

2020.9.2 ЛХАГВА № 169 (6394)